निर्णय | मराठी कथा | दीपक तांबोळी

निर्णय

“शुभा, ए शुभा, उठ लवकर. अगं किती वेळ झोपून राहणार आहेस?” संगीता आपल्या लेकीला ओरडून म्हणाली. “झोपू दे ना आई. रात्री दोनपर्यंत मी झोपले नव्हते” “माहीतेय मला दोनपर्यंत तू काय केलं असशील ते! फेसबुक नाहीतर व्हाटस्अपवर चॅटींग या व्यतिरिक्त करतेस तरी काय तू? चल उठ लवकर. नऊ वाजलेत” “तू ना बाई अशीच आहे. माहीतेय मा‍झ्या मैत्रिणी दहापर्यंत झोपलेल्या असतात.” “चांगल्या मुलींशी तर तू मैत्रीच नको करू. आपल्या कामवालीची मुलगी बघ. सगळं आवरून सकाळी सात वाजता आपल्याकडे हजर असते.” “ए बाई! नको लेक्चर देऊ सकाळी सकाळी. आणि कुणाचीही उदाहरणं नको देत जाऊस. उठते मी” शुभा धुसफूस करतच उठली. बेड न आवरता, चादरी तशाच बेडवर फेकून ती ब्रश करायला गेली. संगीताने हताशपणे तिचं बेड आवरलं. हा प्रसंग आता रोजचाच झाला होता. ग्रॅजुएशन आटोपल्यानंतर एमपीएससीच्या परीक्षेच्या तयारीसाठी शुभा घरीच होती. म्हणायला ती क्लासेसला जायची पण तिचं अभ्यासात लक्षच नव्हतं. सदोदित मोबाईल घेऊन व्हॉटस्अप नाहीतर फेसबुकवर तिचं चॅटींग सुरू असायचं. त्याचा कंटाळा आला की टिव्हीवरच्या सिरीयल्स बघणं हेच तिचं जीवन बनलं होतं. एकुलती एक मुलगी म्हणून तिला रवी आणि संगीताने मोठ्या लाडाने वाढवलं होतं. तिचा प्रत्येक हट्ट पुरवला होता. त्यावेळची परिस्थितीही उत्तम होती. रवी एका कंपनीत चांगल्या पगारावर नोकरी करत होता. संगीता एम.एड. असूनही तिला त्याने नोकरी करू दिली नव्हती. तशी गरजही नव्हती. पण सुखाचे दिवस फिरायला वेळ लागत नाही. रवीच्या कंपनीत दोन राजकीय पक्षांच्या यूनियन स्थापन झाल्या आणि संघर्षाला सुरुवात झाली. काम कमी आणि भानगडीच जास्त होऊ लागल्या. प्रॉडक्शन ठप्प झालं. पोलीस केसेस जास्त होऊ लागल्या. शेवटी कटकटींना कंटाळून मॅनेजमेंटने कंपनीच बंद केली. हजारो कामगार बेकार झाले. रविसारखे इमानदार अधिकारीही त्यात भरडले गेले. यूनियन लिडर्सनी कामगारांची दिशाभूल करून त्यांच्याकडून पैसे उकळले आणि कोर्टात केसेस दाखल केल्या. पण कोर्टातील प्रकरणं गोगलगाईच्या गतीने पुढे सरकत असतात. कंपनी बंद होऊन दहा वर्षं होऊन गेली तरी कोणताच निकाल लागला नव्हता. आणि तो लवकर लागेल अशी आशाही सर्वांनी सोडून दिली होती. रवीला घरी बसावं लागलं तशी संगीताने एका शाळेत नोकरी धरली. “काही महिने मोफत काम करा मग पगार सुरू करू” असं तिला सांगण्यात आलं. कधीतरी पगार सुरू होईल या आशेवर संगीता शाळेत शिकवत राहिली. रवीनेही खटपट करून एका सुपर शॉपीमध्ये मॅनेजरची नोकरी मिळवली पण पगार अगदीच कमी होता. पाच वर्षानंतर एका संचालकाच्या ओळखीने संगीताला महिना पाच हजार पगार सुरू झाला. त्यालाही आता पाच वर्षं होऊन गेली होती अजूनही ती परमनंट नव्हती. रवी नोकरीत असताना त्यांनी कर्ज घेऊन घर बांधलं होतं. त्याचे हप्ते अजून सुरू होते. दोघांच्या तुटपुंज्या पगारात संसार कसा तरी सुरू होता. पण शुभाला त्यांनी कोणतीही कमतरता भासू दिली नव्हती. ती अकरावीत असतानाच तिला त्यांनी महागडा मोबाईल आणि लॅपटॉप घेऊन दिले होते. आपली मुलगी मॉडर्न टेक्नॉलॉजीत मागे पडायला नको आणि तिच्या मित्रमैत्रिणींत तिचं हसं व्हायला नको हा त्यामागचा शुद्ध हेतू होता. पण सोशल मिडियात वावरण्या व्यतिरिक्त शुभाने या टेक्नॉलॉजीचा कोणताही चांगला वापर केला नव्हता. बारावीत ती कशी बशी पास झाली होती. बी.एस्सीतही तिला चांगले मार्क्स नव्हते. आता एमपीएससी करायचं खूळ तिच्या डोक्यात कुणीतरी भरवलं होतं पण अभ्यास करण्याऐवजी दिवसरात्र ती मोबाईल नाहीतर लॅपटॉप घेऊन पडलेली असायची. संगीताला ती कोणत्याच कामात मदत करायची तर नाहीच उलट संगीतालाच ती आपल्या तालावर नाचवायची. त्यामुळे परवडत नसतानाही संगीताला धुण्या भांड्यासाठी बाई लावावी लागली होती. शुभाचं वागणंही अतिशय उर्मटपणाचं होतं. त्याबद्दल आईवडीलांनी तिला अनेकदा समजावून सांगितलं पण तिच्या डोक्यात काही फरक पडला नव्हता.

    या एप्रिलमध्ये संगीताच्या शाळेतले दोन शिक्षक निवृत होणार होते. त्यांच्या जागी संगीताची वर्णी लागण्याची शक्यता होती. कारण टेंपररी शिक्षकात तीच सिनियर होती. अपेक्षेप्रमाणे एक दिवस तिच्या ओळखीच्या संचालकांनी तिला बोलावून घेतलं. “मॅडम अभिनंदन. कालच संचालक मंडळाची मिटींग झाली आणि तुम्हाला परमनंट करण्याचा निर्णय घेण्यात आलाय” संचालक प्रफुल्लित चेहर्‍याने तिला सांगत होते. संगीताच्या आनंदाला पारावार उरला नाही. दहा वर्षाच्या मेहनतीचं फळ आज मिळणार होतं. “खूप खूप धन्यवाद सर” “पण तुम्हाला माहीत आहे आजकाल फुकट काही मिळत नाही. मॅनेजमेंटने अकरा लाखाची डिमांड केली आहे” संगीताचं उडणारं विमान एकदम जमिनीवर कोसळलं. “काय्य.....अकरा लाख? सर मी इतके पैसे कुठून आणू? आणि सर तुम्हाला माहीत आहे मी पाच वर्षे अगदी फुकट शिकवलंय. नंतरची पाच वर्षही मी अक्षरश: पाच हजारात काम केलंय. या महागाईच्या दिवसात काय होतंय पाच हजारात?” “मॅडम तो विचार करूनच मी मॅनेजमेंटला पैसे कमी करायला सांगितले. ते तर सोळा लाख मागत होते. आणि तुम्हाला कल्पना नसेल सोळा लाख देणारेही आहेत आपल्या स्टाफमध्ये देणारे आहेत म्हणून तर मॅनेजमेंटचं फावतंय. तेव्हा ही संधी चुकवू नका. पुढे परमनंट व्हायला तुम्हाला किती वर्ष लागतील सांगता येत नाही” संगीताच्या डोळ्यात पाणी आलं “सर, थोडे थोडे करून दिले तर चालतील?” संचालकांनी खांदे उडवले. “सॉरी मॅडम. त्याकरता तुम्हाला चेअरमनसाहेबांना भेटावं लागेल” चेअरमनचं नांव ऐकताच संगीता शहारली. चेअरमन एक नंबरचा स्त्रीलंपट माणूस होता. त्याची नजर अतिशय घाणेरडी होती. तिने त्याचे लंपटपणाचे अनेक किस्से ऐकले तर होतेच पण त्याच्या वाढदिवसाच्या कार्यक्रमात तिच्यासह इतर शिक्षिकांसोबत त्याने केलेली शारीरिक लगट ती विसरली नव्हती. डोळ्यात आलेले अश्रू तिने कसेबसे आवरले. “सर मी तुम्हाला तीनचार दिवसात कळवते” “लवकरात लवकर कळवा म्हणजे आम्हाला तसा निर्णय घेता येईल” तिने मान डोलावली. घरी येऊन तिने रवीशी चर्चा केली. पण दोघांना कोणताच मार्ग दिसत नव्हता. आधीच घराचं कर्ज होतं. त्यामुळे नवीन कर्ज मिळणं कठीण होतं. इतके पैसे देऊ शकतील असे नातेवाईकही नव्हते. आणि असते तरी कुणाच्या उत्कर्षावर जळणारे पैसे थोडीच देतात! त्यात दोघांनाही असं लाच देऊन काम करून घेणं पसंत नव्हतं. पण संगीताला शाळेचं वातावरणही माहित होतं. साठ-सत्तर हजार पगार घेणारे पण मॅनेजमेंटच्या मर्जीतले शिक्षक शाळेत शिकवण्याऐवजी संचालकांची घरगुती कामं करण्यातच दिवस वाया घालवत. मॅनेजमेंटने त्यांना दिवसभर बाहेर उंडारायला मोकळीक दिली होती. ते आपल्या मर्जीने शाळेत येत, मर्जीने बाहेर निघून जात. त्यांना अडवायची हेडमास्तरांनांही हिंमत होत नसायची. विशेष म्हणजे मोठमोठे पुरस्कार अशाच शिक्षकांना मिळत होते. या शिक्षकांचा सिलॅबस पूर्ण करायची जबाबदारी टेंपररी शिक्षकांवर येऊन पडायची. अवास्तव कामांचा प्रचंड भारही याच शिक्षकांवर असायचा. दुपारी बारा वाजता शाळा सुटल्यावरही संगीताला अशा कामांसाठी तीनचार वाजेपर्यंत थांबावं लागायचं. घरी येतानाही एखाद्या प्रोजेक्टचं काम तिला सोबत आणावं लागायचं. एवढ्याशा पगारात कामाचा हा प्रचंड ताण सहन करणं संगीताच्या जीवावर यायचं. पण मॅनेजमेंटची खप्पा मर्जी होऊन आपल्याला परमनंट होण्याची संधी नाकारल्या जाऊ नये याकरिता ती सगळं सहन करत होती. अशा परिस्थितीत हाती आलेली संधी गमावणं परवडणारं नव्हतं. प्रयत्न करूनही अकरा लाखाची व्यवस्था होऊ न शकल्याने सात दिवस संगीताने संचालकांना काहीच कळवलं नाही. शेवटी पुढच्या आठवड्यात नको ती बातमी आलीच. प्रत्येकी सोळा लाख घेऊन मॅनेजमेंटने तिच्यापेक्षा कितीतरी ज्युनियर असलेल्या शिक्षकांना परमनंट केलं होतं.

    संताप, अपमान आणि दुःख यांची धगधग मनात घेऊन संगीता घरी परतली. घराचं दार सताड उघडं होतं. सोफ्यावर एक कुत्रं झोपलं होतं. सगळीकडे पसाराच पसारा होता. तिने कुत्र्याला हाकललं. शुभाला हाक मारली. कुठलाच प्रतिसाद आला नाही. ती तावातावाने शुभाच्या खोलीत आली. शुभा कानाला हेडफोन लावून मोबाईल बघत बसली होती. संगीताने तिला परत दोनतीन हाका मारल्या पण तिने उत्तर दिलं नाही. संतापून संगीता तिच्याजवळ गेली. तिच्या कानावरचे हेडफोन तिने खेचून काढले. हातातला मोबाईल हिसकावला आणि जमिनीवर जोराने आपटला. त्याचे तुकडे तुकडे झाले. मग तिने शुभाला हाताला धरून उठवलं आणि संतापून तिला मारू लागली. शुभाला आई एवढी का संतापलीय ते कळेना. मारता मारता संगीताच्या तोंडाचा पट्टा सुरूच होता. “नालायक. जेव्हा पहावं तेव्हा हातात मोबाईल. आईला काय त्रास होतोय, बापाला काय त्रास होतोय काही समजत नाही तुला! आम्ही इकडे मरमर राबायचं आणि तुला अभ्यास करायचा सोडून ही थेरं सुचताहेत नाही का? “शुभा रडायला लागली पण तिच्या रडण्याकडे दुर्लक्ष करून संगीता तिला मारत राहिली. हातातल्या बांगड्या फुटल्या तेव्हाच संगीता थांबली. तिची नजर खाली पार्ट न पार्ट वेगळ्या झालेल्या मोबाईलवर पडली. संतापून तिने पायाने तो अजूनच चिरडून टाकला आणि मग रडत रडत ती स्वतःच्या बेडरूममध्ये गेली. बेडवर पडून ती ढसाढसा रडू लागली. थोड्या वेळाने संतापाचा पूर वाहून गेल्यावर ती शांत झाली. शुभाच्या खोलीचा तिने अंदाज घेतला. एक भयावह शांतता होती. अचानक एका अनामिक भीतीने तिला घेरलं. थोड्या थोड्या कारणांनी आत्महत्या करणारी मुलं तिला आठवली. “आईशी भांडण झालं म्हणून तरुण मुलीने आत्महत्या केली” अशा वर्तमानपत्रातल्या हेडलाईन्स तिच्या डोळ्यासमोर तरळून गेल्या “बापरे हे काय करून बसलो आपण! एका तरण्या ताठ्या पोरीला मारलं! तिने काही जीवाचं बरं वाईट करून घेतलं तर!” जीवाच्या आकांताने ती उठली. शुभाच्या खोलीत धावत गेली. शुभाला बेडवर मुसमुसताना पाहून तिचा जीव भांड्यात पडला.

    रात्री संगीताने अनेक वेळा विनवणी करूनही शुभा न जेवताच झोपून गेली. रवी घरी परतल्यावर संगीताने त्याला सर्व हकीकत सांगितली. शुभाच्या वागण्याने तोही चिंतेत पडला. शुभा जिवाचं काही बरं वाईट करून घेईल या विचाराने रात्रभर दोघांना झोप आली नाही. बरं तरी शुभाच्या रुमच्या दरवाजाची कडी तुटली असल्यामुळे तिला दरवाजा आतून लावता आला नाही. नाहीतर रात्रभर दोघांच्या जीवाला घोर लागून राहिला असता. तरीसुद्धा दोघंही आलटून पालटून शुभाच्या खोलीत जाऊन तिला पाहून येत होते. रात्री लवकर झोपल्यामुळे शुभाला सकाळी सहा वाजताच जाग आली. अख्खा दिवस तिच्या समोर होता. टाईमपाससाठी आता मोबाईलही नव्हता आणि लॅपटॉपचा कीबोर्ड काम करत नाहीये हे तिच्या लक्षात आलं. मनातल्या मनात तिने आईला शिव्यांची लाखोली वाहिली. नाश्त्याच्या टेबलवर रवी तिला समजावू लागला. “बेटा तंत्रज्ञान हे माणसाच्या सोयीसाठी, सुखासाठी असतं. याचा अर्थ असा नव्हे की आपण त्याच्या आहारी जावं. बघ इंटरनेट हा ज्ञानाचा महासागर आहे. व्हाट्सअॅप, फेसबुकवर आपण आपल्याला माहीत असलेली माहिती पटकन शेअर करू शकतो. माणसांना, जगाला जवळ आणणारी ही माध्यमं आहेत. पण होतंय काय की माणसं जवळ येण्याऐवजी दूर होत चालली आहेत. याला कारण आपलं या माध्यमांच्या आहारी जाणं” रवी बडबडत होता आणि शुभा कोणतीही प्रतिक्रिया न देता चहा पीत होती. अशी लेक्चर्स ती नेहमीच ऐकत आली होती आणि अशा फालतू उपदेशांचा तिला तिटकारा होता.

    आईवडील दोघंही कामावर निघून गेल्यावर शुभाला काय करावं ते कळेना. घरातला पसारा तिच्या पहिल्यांदाच लक्षात आला. ती उठली. पटापट सगळ्या रुममधला पसारा आवरला. भिंतींवरची जाळी काढली. कपाटं आवरली. पुस्तकांच्या कपाटातली धूळ साफ केली. इतक्या वर्षात वडि‍लांनी जमवलेल्या या खजिन्याकडे तिचं लक्षच नव्हतं. एक पुस्तक तिने काढून पाहीलं. हिमालयाचं प्रवास वर्णन त्यात होतं. त्यातले फोटो पाहून आणि वर्णन वाचून जग सुंदर असल्याची आणि आपण अशा जगापासून अनभिज्ञ असल्याची तिला पहिल्यांदाच जाणीव झाली. कामवालीचं काम झालं तशी तिने भांडी लावून दिली. रात्री उशीरापर्यंत जागल्यामुळे दुपारी तिला झोप यायची. आज झोप येत नसल्यामुळे तिने एमपीएससीचं पुस्तक काढून वाचायला सुरुवात केली. आश्चर्य म्हणजे आज वाचण्यात तिचं मन लागलं. संध्याकाळी ती क्लासमध्येही गेली. तिथंही तिचं मन एकाग्र झालं. संगीता शाळेतून परतली आणि चकाचक घर पाहून आश्चर्यचकीतच झाली. आपल्या लेकीने हे केलंय यावर तिचा विश्वासच बसेना. शुभाला बोलावून तिने तिचं कौतुक केलं. पण कोणतीही प्रतिक्रिया न देता ती निघून गेली.

    शाळांना सुट्या लागल्या. संगीता घरी राहू लागली. पण दोघा मायलेकीत एकतर्फी संभाषण होतं. संगीता बोलायची पण शुभा “हो” “नाही” इतकंच उत्तर द्यायची. जून महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यात एक दिवस कामवाली आणि तिची मुलगी घरी आल्या. संगीताने त्यांच्या हातातला पेढ्याचा बॉक्स पाहूनच काय ते ओळखलं. “काय गं दहावीचा रिझल्ट लागला वाटतं! किती मार्क्स मिळाले?” “९३ टक्के” मुलगी तिच्या पाया पडत म्हणाली. शुभा तिथंच बसली होती. ते ऐकून तिला आश्चर्याचा धक्काच बसला. “ताई तुम्ही तिला शिकवलं नसतं तर ती पास सुध्दा झाली नसती. लई उपकार झाले ताई तुमचे आमच्यावर” कामवालीच्या डोळ्यात अश्रू आले. “अगं खरी मेहनत तर तिचीच आहे. झोपडपट्टीत राहून, लोकांची धुणीभांडी करून, कोणतेही क्लासेस न लावता तिने हे यश मिळवलंय. तिचं कौतुक करावं तितकं कमीच आहे” शुभाकडे नजर टाकत संगीता म्हणाली. तिने असं पहाताच शुभा आत निघून गेली.

    चारपाच दिवसांनी तिघं रात्री डायनिंग टेबलवर बसले असताना रवी म्हणाला “मी एक निर्णय घेतलाय.  ॲडिशनल इन्कमसाठी मी एल.आय.सी.ची एजन्सी घ्यायचं ठरवलंय. सुपरशॉपची ड्युटी सांभाळून मला पॉलिसी मिळवण्यासाठी धावपळ करावी लागणार आहे. यामुळे मी खूप बिझी होणार आहे. बाहेरची कामंही तुम्हालाच करावी लागतील. चालेल?” “अहो मी पण एक निर्णय घेतलाय” संगीता सांगू लागली “या शाळेत मी परमनंट होण्याचे चान्सेस फार कमी आहेत. मला एका नवीन शाळेतून ऑफर आलीये. ते सात हजार देणार आहेत. मी ती शाळा जॉईन करायचं म्हणतेय” “अग पण ती बिगर अनुदानीत शाळा असणार. अशा शाळेत कधीच परमनंट करत नाहीत. म्हणजे आयुष्यभर तुला सरकारी पेस्केल कधीच लागू होणार नाहीत. शिवाय पिळवणूक होणार ते वेगळंच” रवी निराशेने म्हणाला. “मी काय म्हणते बाबा करू द्या आईला तिथे नोकरी” शुभा मध्येच बोलू लागली “आपल्या कामवालीच्या मुलीने आईची खूप पब्लिसिटी केलीये. आईच्या अनुपस्थितित अनेक जण ट्युशनबद्दल चौकशी करून गेलेत. मीही मग चारपाच कॉलनीत फिरले. चाळीस मुलं तयार आहेत आईकडे ट्युशन्स लावायला. मी त्यांना ५०० रुपये महिना फी सांगीतलीये. ते तयार आहेत. अशा रीतीने महिन्याला वीस हजार आईला मिळत जातील. मला खात्री आहे विद्यार्थ्यांची संख्या जरूर वाढेल. मग आपण एखादी मोठी जागा भाड्याने घेऊ क्लाससाठी “ते ऐकून संगीता हसली.” अहो मॅडम अशी स्वप्नं रंगवणं ठीक आहे. पण मी क्लासमध्ये अडकल्यावर घरची, बाहेरची कामं कोण करणार?” “मी आहे ना!” शुभा आत्मविश्वासाने म्हणाली. “ती सगळी कामं तुम्ही माझ्यावर सोडून द्या” “अगं पण मग तू एमपीएससीचा अभ्यास कसा आणि कधी करशील?” रवीने शंका उपस्थित केली. “बाबा एक झोपडपट्टीतली मुलगी दहा ठिकाणी धुणीभांडी करून ९३ टक्के मिळवू शकते तर मी घरातली काम करून एमपीएससी क्लियर नाही करू शकत?” तिचा आवेश पाहून रवी आश्चर्यचकीतच झाला. “चला आमची शुभा मॅच्युअर झाली म्हणायची. आता तुला नवीन मोबाईल घेऊन द्यायला हरकत नाही” “नाही बाबा मी निर्णय घेतलाय, जोपर्यंत मी एमपीएससी क्लियर करणार नाही तोपर्यंत मोबाईल, लॅपटॉपला हात लावणार नाही. आतापर्यंत मी आभासी जगात वावरत होते. गेल्या काही दिवसात मला वास्तव जग पहायला मिळालं आणि हे वास्तवातलं जग आभासी जगापेक्षा खूप सुंदर आणि क्रियाशील बनवणारं आहे हे मा‍झ्या लक्षात आलं म्हणून मी हा निर्णय घेतलाय” आपल्या मुलीचा समजूतदारपणा पाहून संगीताला गहिवरून आलं. शुभाजवळ येऊन तिने तिला जवळ घेतलं. शुभानेही तिला मिठी मारली. का कुणास ठाऊक तिला आईबद्दल प्रेम वाटू लागलं होतं.

लेखक : दीपक तांबोळी, जळगाव

मो. नं. ९५०३०११२५०